Pojęcie norm etycznych zachowania seksualnego jest dla wielu niezrozumiałe. Nauczenie antykoncepcji tych osób może okazać się zadaniem bardzo trudnym. Brak krytycyzmu, brak możliwości intelektualnej oceny sytuacji i konsekwencji określonych zachowań stwarza wiele zagrożeń związanych ze sferą seksualną, np. niepożądanej ciąży, zakażenia chorobą przenoszoną drogą płciową lub wykorzystania seksualnego.
Seksualność osoby niepełnosprawnej umysłowo
Seksualność osoby niepełnosprawnej jest tematem tabu. Większość z nas nie widzi sensu dyskutowania na ten temat, ponieważ osoby z niepełnosprawnością intelektualną są postrzegane jako wieczne dzieci. Czy ich seksualność naprawdę tak bardzo różni się od naszej?
Czym jest seksualność człowieka?
Seksualność człowieka bez względu na stopień jego sprawności bądź niesprawności (intelektualnej i/lub fizycznej) podlega tym samym prawom rozwojowym. W opisie rozwoju seksualnego obowiązują trzy zasady: uniwersalności, niepowtarzalności i cech specyficznych. Uniwersalność rozwoju seksualnego każdego człowieka podlega wspólnym prawom rozwojowym, które są jednakowe dla wszystkich istot żywych, zarówno zdrowych, jak i posiadających fizyczne czy intelektualne ułomności.
Rozwój seksualny podlegając uniwersalnym prawom rozwojowym, pozostaje pod wpływem różnych czynników ze środowisk zewnętrznego i wewnętrznego, co stanowi podstawę do utworzenia indywidualnego kontekstu rozwojowego stanowiącego o niepowtarzalności drogi rozwoju każdej jednostki.
Seksualność osób niepełnosprawnych
Osoby niepełnosprawne intelektualnie obarczone są zaburzeniami funkcji psychicznych, a czasami również fizycznych o różnym stopniu nasilenia. Każda z tych osób jest odmiennie ukształtowana w wyniku jej tylko właściwych uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego. Uszkodzenia te rzutują na ogólny rozwój tych osób, na formowanie się ich osobowości, zależnie od jakości i liczby zaburzeń i nieprawidłowości psychofizycznych, co wtórnie wpływa na ukształtowanie się ich seksualności.
Cechy specyficzne rozwoju seksualnego kształtowane są pod wpływem zmiennej i niepowtarzalnej proporcji czynników zewnętrznych i wewnętrznych oddziałujących na rozwijający się organizm, począwszy od okresu życia płodowego. Rodzaj i jakość tych czynników wpływa na kształtowanie się indywidualnego, specyficznego rozwoju osobniczego, tworząc jego niepowtarzalną formę.
Różnice między seksualnością osoby zdrowej oraz niepełnosprawnej intelektualnie
Seksualność osoby zdrowej oraz niepełnosprawnej intelektualnie (NI), chociaż dotyczą tego samego fenomenu, opisywana jest zjawiskami, które są inaczej manifestowane w codziennych zachowaniach. Mimo że obydwie są efektem tych samych zmiennych, to zmienne te z uwagi na działania w różnych kontekstach przyczyniają się do powstania złożonej mozaiki zachowań.
Opisanie zróżnicowania mechanizmów patofizjologicznych tkwiących u podłoża seksualności osób niepełnosprawnych intelektualnie jest bardzo trudne, ponieważ każda reakcja seksualna zawiera elementy natury biologicznej, psychologicznej i społeczno-kulturowej. W zależności od różnego rodzaju czynników zewnętrznych i wewnętrznych u poszczególnych osób z niepełnosprawnością intelektualną rozwojowe stadia seksualności mogą być opóźnione, nadmiernie bądź niewystarczająco wyrażone, nie występować w ogóle czy być źle ukierunkowane.
Seks osób niepełnosprawnych to temat tabu
Tabu, jakim większość społeczeństw do niedawna obejmowało problematykę seksualności osób niepełnosprawnych, utrudniało podejmowanie rzetelnych badań i weryfikowanie hipotez. Przyczyny takiego stanu rzeczy są następujące:
- brak długofalowych badań naukowych czy dokładnych obserwacji dotyczących seksualności tych osób,
- wątpliwości związane z przyjęciem w odniesieniu do osób z NI tych samych kryteriów merytorycznych i metodologicznych, co do osób będących w normie intelektualnej,
- wielość merytorycznych orientacji myślowych związanych z podejściem i traktowaniem sfery seksualnej człowieka,
- postrzeganie osób głębiej niepełnosprawnych intelektualnie w konwencji „wiecznego dziecka”, a co jest z tym związane – odmawianie mu prawa do posiadania potrzeb przynależnych człowiekowi dorosłemu,
- ciągle jeszcze nazbyt przedmiotowe traktowanie tej grupy osób,
- czynnik światopoglądowy i płynące zeń konsekwencje, powodujące ostre różnice w podejściu do tych problemów badaczy laickich i badaczy o światopoglądzie religijnym.
● Osoby niepełnosprawne a zawarcie małżeństwa
ks. Janusz Gręźlikowski
Żyje wśród nas wiele osób doświadczonych różnymi niepełnosprawnościami natury umysłowej, ruchowej czy społecznej. Wymagają one odpowiedniego traktowania, opieki i duszpasterskiego towarzyszenia.
Rodzi się pytanie, jak wygląda sprawa zawarcia małżeństwa przez osoby niepełnosprawne. Czy te osoby mogą zawrzeć małżeństwo, czy nie? Czy Kościół stawia im jakieś warunki czy wymogi? Co na ten temat mówią normy kanonicznego prawa małżeńskiego?
Prawodawca kościelny w kan. 1058 stwierdza, że „małżeństwo mogą zawrzeć wszyscy, którym prawo tego nie zabrania”. Prawo do małżeństwa jest naturalnym prawem każdej osoby. Obejmuje ono prawo do zawarcia małżeństwa oraz prawo do wolnego wyboru małżonka. Będąc prawem naturalnym, może zostać ograniczone jedynie z poważnych i słusznych powodów, a w wypadku wątpliwości należy opowiedzieć się za prawem do zawarcia małżeństwa. Wśród przeszkód kanonicznych do zawarcia małżeństwa nie ma przeszkody niepełnosprawności; nie jest prawdą, że Kościół zabrania niepełnosprawnym zawierania małżeństw. Nie oznacza to jednak, że wszystkie osoby niepełnosprawne są zdolne do zawarcia i funkcjonowania w małżeństwie, które określane jest jako „przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa” (kan. 1055). Osoby zawierające małżeństwo winny być zdolne do stworzenia wspólnoty całego życia, realizowania jej celów i przymiotów oraz praw i obowiązków. Rzeczywistość w tym względzie jest bardzo złożona, a czasami trudna do jednoznacznego stwierdzenia, a zależna przede wszystkim od rodzaju niepełnosprawności. Mówiąc o możliwości zawarcia małżeństwa przez osoby niepełnosprawne, należałoby rozróżnić niepełnosprawność umysłową oraz ruchową.
Niepełnosprawność umysłowa
Tu należy wskazać normę kan. 1095 Kodeksu prawa kanonicznego, która mówi o tzw. niezdolności konsensualnej do zawarcia małżeństwa, stwierdzając, że „niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy są pozbawieni wystarczającego używania rozumu; mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych; z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich”. Przepis ten nie zawiera w swej treści pojęcia „niepełnosprawność” ani też nie określa stopnia niepełnosprawności. Należy jednak powiedzieć, że przywołana tutaj norma kodeksowa nie dotyczy jedynie osób niepełnosprawnych umysłowo. Niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej może przecież dotyczyć także osób pełnosprawnych umysłowo. Jak wiemy, istnieją osoby z orzeczoną niepełnosprawnością (w różnym stopniu) oraz osoby bez orzeczenia niepełnosprawności. Nie można stwierdzić, że każda osoba z orzeczoną niepełnosprawnością nie jest zdolna do zawarcia małżeństwa, ani też nie można jednoznacznie orzec, że każda osoba bez orzeczenia niepełnosprawności jest zdolna do zawarcia małżeństwa. Istnieją przecież sytuacje nieudokumentowanej niepełnosprawności. O decyzji dopuszczenia do zawarcia małżeństwa osoby niepełnosprawnej umysłowo decyduje duszpasterz – proboszcz. Może on to uczynić wyłącznie wówczas, gdy będzie miał pewność, że zachodzi jeden z wypadków zawartych w kan. 1095, wskazujący jednoznacznie na niezdolność konsensualną funkcjonowania w małżeństwie. Nie wolno bowiem, zgodnie z ogólnymi zasadami prawa, nikomu nakładać obowiązku lub odmawiać prawa, jak tylko w wypadkach pewnych. W innych wypadkach, kiedy istnieje uzasadniona wątpliwość co do funkcjonowania niepełnosprawnej umysłowo osoby w małżeństwie i podejmowania przez nią obowiązków małżeńskich, nie można zabronić narzeczonym zawarcia małżeństwa. W ten sposób ograniczałoby się ich uprawnienie naturalne, którego nie mogą być pozbawieni z powodu wątpliwego braku. Kościół zatem stara się być maksymalnie otwarty na pragnienia dotyczące zawarcia małżeństwa przez osoby niepełnosprawne umysłowo i tylko w przypadkach ewidentnych oraz jednoznacznych i pewnych nakazuje wstrzymanie zgody na zawarcie małżeństwa.
Oczywiście nie zwalnia to od namysłu pastoralnego oraz duszpastersko-pedagogicznego, który winien mieć charakter pomocniczy przy podejmowaniu decyzji o dopuszczeniu do zawarcia małżeństwa przez duszpasterza w konkretnych przypadkach. Pewną pomocą jest wysłanie osób na badanie psychologiczne, czy też zażądanie zaświadczeń lekarskich oraz zwrócenie się o zgodę na zawarcie małżeństwa do biskupa diecezjalnego, jeżeli duszpasterz ma poważne wątpliwości co do zdolności osoby niepełnosprawnej umysłowo do zawarcia małżeństwa.
Niepełnosprawność ruchowa
Fakt poruszania się na wózku inwalidzkim nie jest przeszkodą do zawarcia małżeństwa, nawet jeżeli poruszają się na nim obydwie osoby chcące zawrzeć małżeństwo. W sytuacji niepełnosprawności ruchowej potrzebne jest rozeznanie i wiedza, czy nie występuje przeszkoda impotencji, która może się pojawić w kontekście uszkodzenia rdzenia kręgowego i może dotyczyć niektórych osób poruszających się na wózku inwalidzkim. Mówi o tym kan. 1084 Kodeksu prawa kanonicznego: „Niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego uprzednia i trwała, czy to ze strony mężczyzny czy kobiety, czy to absolutna czy względna, czyni małżeństwo nieważnym z samej jego natury”. Z treści tego przepisu wynika, że przeszkoda ta musi być pewna i tylko wtedy prowadzi ona do niewyrażenia zgody na zawarcie małżeństwa. Jeśli pojawia się wątpliwość co do fizycznej zdolności do zawarcia małżeństwa, to zainteresowana osoba powinna poddać się fachowemu badaniu medycznemu i przedłożyć zaświadczenie o swej zdolności czy niezdolności fizycznej do małżeństwa. Jeżeli impotencja nie jest pewna i trwa wątpliwość co do istnienia przeszkody, to sytuacja taka nie zabrania zawarcia małżeństwa. Należy zaznaczyć, że niepłodność, o ile istnieje zdolność dokonania stosunku małżeńskiego, nie stanowi przeszkody do zawarcia małżeństwa, a więc nie przeszkadza w zawarciu małżeństwa, chyba że ktoś ją celowo ukrywa w celu zawarcia małżeństwa (zob. kan. 1098).
/ przewodnik-katolicki.pl /
Specyfika seksualności osób niepełnosprawnych intelektualnie
Do opisania specyfiki seksualności osób niepełnosprawnych intelektualnie na poziomie ogólnym najbardziej nadaje się model ekologiczny, traktujący seksualność jako niezróżnicowaną siłę napędową o złożonych uwarunkowaniach. Model ekologiczny traktuje seksualność jako dyspozycję do reagowania w określony sposób na określone bodźce.
Dyspozycja ta powstaje na podłożu dwóch komponentów. Są to: wrodzone właściwości biofizjologiczne, podlegające przemianom w procesie ontogenezy, oraz właściwości nabyte, powstałe na drodze uczenia się, stanowiące sumę biograficznych doświadczeń seksualnych człowieka.
Obydwa te komponenty składają się na motywację seksualną wyrażającą się w sile popędu seksualnego, jak i potencji seksualnej (rozumianej jako zdolność do reakcji seksualnej) oraz pobudliwości seksualnej (rozumianej jako gotowość do reakcji seksualnej pod wpływem bodźców zewnętrznych). Motywacja seksualna jest zdeterminowana przez stan biofizjologiczny organizmu oraz przez procesy uczenia się i doświadczenia seksualne.
Motywacja seksualna – czynniki biofizjologiczne
Wśród czynników biofizjologicznych warunkujących siłę motywacji seksualnej należy wymienić;
- genetycznie zaprogramowane właściwości przekazywane na zasadzie dziedziczenia,
- prenatalny i postprenatalny rozwój organizmu człowieka,
- stan układu neuroendokrynnego, a szczególnie prawidłowe funkcjonowanie kory mózgowej, ośrodków podkorowych, podwzgórza, rdzenia kręgowego, nerwów obwodowych i receptorów zmysłowych,
- prawidłowy poziom hormonów na szczeblu ośrodkowym, transferowym i obwodowym,
- prawidłowe funkcjonowanie układów enzymatycznych zabezpieczających przemianę materii,
- prawidłowe funkcjonowanie neuroregulatorów, a przede wszystkim amin biogennych.
Kora mózgowa spełnia funkcje kontrolujące i regulacyjne w zakresie reakcji seksualnych. Mechanizm działania kory mózgowej w odniesieniu do seksualności polega na pobudzaniu lub hamowaniu reakcji seksualnych. Uszkodzenie kory mózgowej może prowadzić do przewagi mechanizmów podkorowych w regulacji funkcji seksualnych. W takich przypadkach zachowania popędowe nie podlegają hamującemu wpływowi intelektu i wychowania, co prowadzi do odhamowania zachowań seksualnych. Dochodzi wówczas do wzmożonej aktywności seksualnej, która nie wynika z faktu większego popędu seksualnego niż przeciętny, aczkolwiek w odbiorze społecznym może sprawiać takie wrażenie.
Motywacja seksualna – czynniki nabyte
Wśród czynników nabytych, wpływających na poziom motywacji seksualnej, należy wymienić doświadczenia seksualne powstałe na zasadzie procesów uczenia się (identyfikacja, naśladownictwo, proces warunkowania, imprinting i inne). Obniżony poziom intelektu u osób niepełnosprawnych intelektualnie powoduje trudności w uświadomieniu i wychowaniu seksualnym tych osób.
Pojęcie norm etycznych zachowania seksualnego jest dla wielu niezrozumiałe. Nauczenie antykoncepcji tych osób może okazać się zadaniem bardzo trudnym. Brak krytycyzmu, brak możliwości intelektualnej oceny sytuacji i konsekwencji określonych zachowań stwarza wiele zagrożeń związanych ze sferą seksualną, np. niepożądanej ciąży, zakażenia chorobą przenoszoną drogą płciową lub wykorzystania seksualnego.
Dlaczego seksualność osób niepełnosprawnych jest inna niż nasza?
Człowiek się rodzi z wyposażeniem neurofizjologicznym, które pozwala na odczuwanie rozkoszy przy stymulacji narządów płciowych i stref erogennych, która może narastać aż do punktu kulminacyjnego (orgazm). Stymulacja i orgazm w sensie teorii uczenia się oddziałują jako wzmocnienie i nasilają tendencję do poszukiwania sytuacji podniecających, które mogą je wyzwolić. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną, gdy poznają siłę doznań seksualnych i nauczą się wywoływać orgazm, wówczas dążą do jego doznawania bezkrytycznie i bez zahamowań.
Przyjemność seksualna redukując stany napięcia, przynosi im ulgę, zatem starają się powtarzać sytuację jak najczęściej. Istota ich niepełnosprawności wiąże się również z brakiem umiejętności właściwej oceny, które zachowania intymne są akceptowane w miejscach publicznych, np. pocałunki, a które naruszają zasady współżycia społecznego, np. publiczna masturbacja. Dążenie do zaspokojenia seksualnego, w miejscu i czasie, w których aktywność seksualna nie powinna być podejmowana, może być przyczyną licznych konfliktów z otoczeniem.
*** Niniejszy artykuł jest fragmentem książki pt. „Niepełnosprawność intelektualna – etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia”.
/ polki.pl /